Beter geen kerk dan een onherkenbare kerk?

De herbestemming van religieuze gebouwen houdt de gemoederen bezig. Dat zal, met de toenemende leegstaand, voorlopig niet afnemen. Twee meningen, uit religieuze en seculiere hoek.

Op 25 november publiceerde het Friesch Dagblad een artikel van Bisschop Ron van den Hout, waarin hij beargumenteert dat je terughoudend moet optreden bij herbestemming van religieus erfgoed. “Een kerkgebouw heeft geen ‘functie’ maar verwijst naar het hogere”, zegt hij daarin. “Multifunctioneel gebruik van kerkgebouwen werkt verwarring en profanisering van het heilige in de hand”.  Dat is, uit de mond van een bisschop natuurlijk geen verrassende stellingname, maar roept allerlei vragen op. Feit is dat geloofsgemeenschappen krimpen en steeds vaker hun gebouwen afstoten. Wij vragen Ir Sylvia Pijnenborg, Directeur Religieus Erfgoed van BOEi, om een korte reactie.

Heilige ruimte

De bisschop noemt in het artikel een kerk “een heilige ruimte afgeschermd van het dagelijks leven….”. “Uiteindelijk staat het dienen en eren van God boven aardse en tijdelijke belangen.” Gebruik als bijvoorbeeld fietsenwinkel of trampolineparadijs is daarmee duidelijk strijdig. Van den Hout, “Multifunctioneel gebruik van de kerk past niet bij de behoefte aan godsdienstige stilte”.  En even verderop schrijft hij, “Het gevolg is dat het gebouw er als kerk blijft uitzien, maar het feitelijk niet meer is”. “Zo bezien is het slopen van kerken een reële optie. Beter geen kerk dan een onherkenbare kerk”.  Dat dat problemen oplevert is hem natuurlijk ook duidelijk. “Vanwege de monumentenstatus van veel kerken is dit vaak geen optie, al zou het vanuit kerkelijk perspectief eigenlijk wenselijk zijn”. Van den Hout pleit voor samengaan van verschillende geloofsgemeenschappen in een van de kerkgebouwen en eindigt met een vermaning aan de maatschappij. "Van de overheid en de samenleving mag worden verwacht dat ze de andere kerken overnemen en helpen bij een passende transitie naar een andere bestemming”. 

Wat passend is, en welke bestemmingen in aanmerking komen, wordt niet expliciet gemaakt. De richting waarin we moeten denken is niet moeilijk te raden, maar in de praktijk zal het nog niet eenvoudig worden alle partijen tevreden te stellen.

Respect voor het verleden, maar “je bent verplicht het monument in stand te houden”.

Sylvia Pijnenborg staat, als directeur religieus erfgoed van BOEi, dagelijks met haar laarzen in deze controversiële modder. Zij zegt respect te hebben voor het verleden, “maar het zijn rijksmonumenten en we moeten die in stand houden. Eenvoudig gezegd kijk ik meer naar het gebouw als monument, terwijl de bisschop vooral naar het gebouw als religieuze plek kijkt”. De veel gebruikte kettingbedingen die onwelgevallige bestemmingen proberen te voorkomen, vindt Pijnenborg een risico. “Kettingbedingen tot in het oneindige zijn wat ons betreft uit den boze. Het moge duidelijk zijn dat een casino of nachtclub niet passend is, maar het kan niet veel verder gaan dan dat. Neem de Hilversumse Clemenskerk, een architectonisch hoogtepunt, dat we in 2010 net op tijd hebben kunnen redden. Het trampolinepark in de kerk is zeer populair en het is bovendien omkeerbaar. We kunnen, als de gemeenschap de kosten kan dragen en het opnieuw als kerk wil gebruiken, bij wijze van spreken de trampolines er uithalen en de kerkbanken terugzetten. Maar we moeten het gebouw, het monument, met respect voor het verleden, een nieuwe bestemming geven; een nieuwe betekenis in de gemeenschap waar het staat.”

En hoe nu verder?

De prognose is dat er de komende jaren 5000 á 6000 religieuze gebouwen leeg komen te staan. De herbestemming daarvan zal de gemoederen dus nog wel een tijdje bezighouden. Van den Houts collega Mgr. Jan Liesen, Bisschop van Breda, liet ook van zich horen. Hij publiceerde op 10 december een brochure met nieuwe richtlijnen voor de herbestemming van kerkgebouwen.

En hij zal ongetwijfeld niet de laatste zijn. De balans tussen respect voor het religieuze karakter en de exploitabiliteit van het gebouw is in ieder geval ook een kwestie van geloof, cultuur en emotie.

Meer informatie over BOEi religieus erfgoed staat hier.

Foto: BOEi, © Jan van Dalen.